Zdrowe normalnie rozwijające się dziecko przyswaja sobie mowę w ciągu 5-6 pierwszych lat życia. W okresie przyswajania mowy kształtują się korowe ośrodki mowy. Dzięki słuchaniu mowy otoczenia i jej naśladowaniu – u dzieci wyrabiają się nawyki wzrokowo-słuchowo-motoryczne umożliwiające językowe porozumiewanie się z otoczeniem. W tym czasie w ośrodkach mowy powstają wzorce językowe, które dziecko wykorzystuje przy słuchaniu mowy lub przy mówieniu. Wyodrębniamy cztery etapy kształtowania się mowy. Podstawą do ich wyróżnienia jest forma wypowiedzi, forma tekstu słownego i forma komunikatu przekazującego informacje odbiorcy , czyli te aspekty mowy ( tj. system językowy i jego realizacja w komunikacie słownym ), bez których nie byłoby możliwe porozumienie pomiędzy nadawca a odbiorcą .
Rozwój mowy dziecka od narodzin do siódmego roku życia dzielimy na cztery okresy :
– okres melodii
– okres wyrazu
– okres zdania
– okres swoistej mowy dziecięcej
OKRES MELODII – od narodzin do 7 roku życia
Początkowo dziecko komunikuje się z otoczeniem za pomocą krzyku , po którym można rozpoznać jego potrzeby. Krzykiem i płaczem niemowlę reaguje na ból, zimno, głód. Po pewnym czasie krzykiem sygnalizuje swoje niezadowolenie. W 2-3 miesiącu życia dziecko głuży, czyli wydaje specyficzne dźwięki, przypadkowe, najczęściej gardłowe i tylnojęzykowe. Słuch i związane z nim naśladownictwo nie są warunkiem głużenia, gdyż głużą również dzieci głuche. Około 6 miesiąca życia dziecko zaczyna gaworzyć, czyli powtarzać dźwięki zasłyszane z otoczenia. Wielką radość sprawia dziecku parskanie, prychanie, powtarzanie szeregu sylab np. mama-ma, ba-ba-ba, ta-ta. Sylaby te nie mają jeszcze dla dziecka konkretnego znaczenia. W czwartym kwartale rozwija się rozumienie, które znacznie wyprzedza mowę samodzielną. Dziecko rozumie swoje imię oraz proste polecenia związane z sytuacją. W następnych miesiącach rozumienie obejmuje coraz większy zakres wyrazów. Pod koniec 1 roku życia dziecko zaczyna wymawiać pierwsze wyrazy da, mama, tata
OKRES WYRAZU – od 1 do 2 roku życia
Dziecko rozumie o wiele więcej słów niż jest w stanie wypowiedzieć. W pierwszych wyrazach występują głównie samogłoski : a, u, i, e oraz spółgłoski p. b, m, t, d, n, ś, ć. Pojawiają się onomatopeje: miau, hau-hau, koko. W wieku 14-15 miesięcy dziecko zaczyna wypowiadać więcej pojedynczych wyrazów. Dziecko zaczyna chodzić i intensywnie poznawać świat, zaczyna nazywać interesujące go przedmioty.
OKRES ZDANIA – od 2 do 3 roku życia
Jest to bardzo ważny etap w rozwoju mowy, ponieważ w tym czasie dziecko poznaje i przyswaja sobie podstawy systemu leksykalnego , fonetycznego i morfologicznego języka swojego otoczenia. W dalszych latach następuje tylko jego doskonalenie , rozszerzanie słownictwa i dalsze doskonalenie umiejętności posługiwania się odpowiednimi formami gramatycznymi. W tym wieku dziecko wymawia wszystkie samogłoski łącznie z samogłoskami nosowymi, spółgłoski wargowe (twarde i zmiękczone : p, b, m, p’, b’, m’) wargowo-zębowe (twarde i zmiękczone: f, v, f’, v’ ) środkowo-językowe (ś ź ć dź ), tylnojęzykowe ( twarde i zmiękczone : k g k’ g’ ) szczelinową ch , przednio-językowo –zębowe t d n , przednio-językowo-dziąsłowe l l’ półsamogłoski u j . Czasami pojawiają się przednio-językowo-zębowe s z c dz i przednio-językowo-dziąsłowe sz, ż cz, dż. Artykulacja pozostałych głosek ulega odchyleniu od normy, co jest spowodowane zbyt małą sprawnością narządów artykulacyjnych dziecka. Dziecko rozróżnia już poszczególne głoski , ale nie potrafi ich jeszcze prawidłowo wypowiedzieć (np. na kurę mówi kulka, ale jeśli pokazując mu na obrazku kurę powiemy, że to jest kulka, dziecko będzie protestować i oczekuje od dorosłego innej, czyli prawidłowej wymowy słowa kurka, ponieważ ma ono świadomość prawidłowej wymowy). Zasób słownictwa wzrasta już do 1000 słów i różnicuje się na części mowy tj. rzeczowniki , czasowniki, przymiotniki, przysłówki. Równolegle z rozwojem słownictwa dziecko uczy się korzystania z prawidłowych form gramatycznych języka. Początkowo pojawia się deklinacja rzeczowników ( około 1,6-2,3 r.ż), potem przymiotników. Pod koniec trzeciego roku życia pojawia się odmiana zaimka osobowego. Dziecko zaczyna w mowie codziennej używać spójników. Buduje coraz dłuższe zdania. Mowa staje się zrozumiała dla postronnych słuchaczy.
OKRES SWOISTEJ MOWY DZIECIĘCEJ od 3 do 7 roku życia
Dziecko trzyletnie potrafi się porozumiewać z otoczeniem, mowa jego jest ukształtowana , ale nie pozbawiona błędów. Dziecko trzyletnie powinno już wymawiać wszystkie samogłoski ustne i nosowe, spółgłoski : p, b, m, f, w, ś, ź, ć, dź, ń, k, g, h, t, d, n, l, ł, j. Pojawiają się także głoski : s, z, c, dz. W mowie potocznej często dziecko zastępuje głoski dla niego trudne przez łatwiejsze odpowiedniki.
U czterolatków nadal występują zniekształcenia, ale w nieco mniejszym stopniu. Dziecko używa wielu neologizmów językowych. Dziecko czteroletnie doskonali zdobyte umiejętności, zadaje bardzo dużo pytań, używa coraz bardziej złożonych zdań i potrafi opowiadać o wydarzeniach z niedalekiej przeszłości.
W sferze artykulacji:
· utrwalają się głoski [s, z, c, dz ]
· głoski [sz, ż, cz, dż ] mogą być zastępowane przez [ s, z, c, dz ]
· czasami pojawia się głoska r, choć jej brak nie powinien jeszcze niepokoić
· może pojawić się tzw. hiperpoprawność np. zamiast cukierek – czukierek.
Dziecko pięcioletnie posługuje się pełnymi zdaniami , poprawnymi gramatycznie i zrozumiałymi dla otoczenia. Malec potrafi opowiadać długie historie i rozmawiać o swoich uczuciach. Umie definiować przedmioty za pomocą ich funkcji.
W sferze artykulacji:
· potrafi powtórzyć [sz, ż, cz, dż] choć w mowie potocznej może jeszcze pojawiać się substytucja
· głoska r często jest wymawiana lub zastępowana przez [l] np. rower- lowel
Dziecko sześcioletnie buduje zdania złożone, umie przytoczyć historyjkę składającą się z kilku części. Lubi żarty i gry słowne.
W sferze artykulacji:
· potrafi prawidłowo wypowiadać wszystkie głoski
· doskonali wymowę trudnych zbitek głoskowych
· doskonali różnicowanie głosek [ sz, ż,cz,dż] oraz [ s, z, c, dz] np. cukiereczek, znaczek, córeczka.
Ważne !
Każde dziecko jest inne i rozwija się we własnym tempie! Niewielkie opóźnienia w rozwoju mowy nie powinny być powodem do niepokoju. Opóźnienia w pojawianiu się poszczególnych stadiów rozwoju mowy nie powinny przekraczać sześciu miesięcy.