Zdrowe normalnie rozwijające się dziecko przyswaja sobie mowę w ciągu 5-6  pierwszych lat życia. W okresie przyswajania mowy kształtują się korowe ośrodki mowy. Dzięki słuchaniu mowy otoczenia i jej naśladowaniu – u dzieci wyrabiają się nawyki wzrokowo-słuchowo-motoryczne umożliwiające językowe porozumiewanie się z otoczeniem. W tym czasie   w ośrodkach mowy powstają wzorce językowe, które dziecko wykorzystuje przy słuchaniu mowy lub przy mówieniu. Wyodrębniamy cztery etapy kształtowania się mowy. Podstawą do ich wyróżnienia jest forma wypowiedzi, forma tekstu słownego i forma komunikatu przekazującego informacje odbiorcy , czyli te aspekty mowy ( tj. system językowy i jego realizacja w komunikacie słownym ), bez których nie byłoby możliwe porozumienie pomiędzy nadawca a odbiorcą .

 Rozwój mowy dziecka od narodzin do siódmego roku życia dzielimy na cztery okresy  :

– okres melodii

 – okres wyrazu

 – okres zdania

 – okres swoistej mowy dziecięcej

OKRES MELODII – od narodzin do 7 roku życia

Początkowo dziecko komunikuje się z otoczeniem za pomocą krzyku , po którym można rozpoznać jego potrzeby. Krzykiem i płaczem niemowlę reaguje na ból, zimno, głód. Po pewnym czasie krzykiem sygnalizuje swoje niezadowolenie. W 2-3 miesiącu życia dziecko głuży, czyli wydaje specyficzne dźwięki, przypadkowe, najczęściej gardłowe i tylnojęzykowe. Słuch i związane z nim naśladownictwo nie są warunkiem głużenia, gdyż głużą również dzieci głuche. Około 6 miesiąca życia dziecko zaczyna gaworzyć, czyli powtarzać dźwięki zasłyszane z otoczenia. Wielką radość sprawia dziecku parskanie, prychanie, powtarzanie szeregu sylab np. mama-ma, ba-ba-ba, ta-ta. Sylaby te nie mają jeszcze dla dziecka konkretnego znaczenia. W czwartym kwartale rozwija się rozumienie, które znacznie wyprzedza mowę samodzielną. Dziecko rozumie swoje imię oraz proste polecenia związane z sytuacją. W następnych miesiącach rozumienie obejmuje coraz większy zakres wyrazów. Pod koniec 1 roku życia dziecko zaczyna wymawiać pierwsze wyrazy da, mama, tata

 OKRES WYRAZU – od 1 do 2 roku życia

Dziecko rozumie o wiele więcej słów niż jest w stanie wypowiedzieć. W pierwszych wyrazach występują głównie samogłoski : a, u, i, e oraz spółgłoski p. b, m, t, d, n, ś, ć. Pojawiają się onomatopeje: miau, hau-hau, koko. W wieku 14-15 miesięcy dziecko zaczyna wypowiadać więcej pojedynczych wyrazów. Dziecko zaczyna chodzić i intensywnie poznawać świat, zaczyna nazywać interesujące go przedmioty.

 OKRES ZDANIA – od 2 do 3 roku życia

Jest to bardzo ważny etap w rozwoju mowy, ponieważ w tym czasie dziecko poznaje i przyswaja sobie podstawy systemu leksykalnego , fonetycznego i morfologicznego języka  swojego   otoczenia. W dalszych latach następuje  tylko jego doskonalenie , rozszerzanie słownictwa i dalsze doskonalenie umiejętności posługiwania się odpowiednimi formami gramatycznymi. W tym wieku dziecko wymawia wszystkie samogłoski łącznie z samogłoskami nosowymi, spółgłoski wargowe  (twarde i zmiękczone : p, b, m, p’, b’, m’) wargowo-zębowe (twarde i zmiękczone: f, v, f’, v’ ) środkowo-językowe (ś ź ć dź ), tylnojęzykowe ( twarde i zmiękczone : k  g  k’ g’ ) szczelinową ch , przednio-językowo –zębowe t d n , przednio-językowo-dziąsłowe l l’   półsamogłoski u j . Czasami pojawiają się  przednio-językowo-zębowe s z c dz i przednio-językowo-dziąsłowe sz, ż cz, dż.  Artykulacja pozostałych głosek ulega odchyleniu od normy, co jest spowodowane  zbyt małą sprawnością narządów artykulacyjnych dziecka. Dziecko rozróżnia już poszczególne głoski , ale nie potrafi ich jeszcze prawidłowo wypowiedzieć (np. na kurę mówi kulka, ale jeśli pokazując mu na obrazku kurę powiemy, że to jest kulka, dziecko będzie protestować i oczekuje od dorosłego innej, czyli prawidłowej wymowy słowa kurka, ponieważ ma ono świadomość prawidłowej wymowy).  Zasób słownictwa wzrasta już do 1000 słów i różnicuje się na części mowy tj. rzeczowniki , czasowniki, przymiotniki, przysłówki. Równolegle z rozwojem słownictwa dziecko  uczy się  korzystania z prawidłowych form gramatycznych języka. Początkowo pojawia się deklinacja rzeczowników ( około 1,6-2,3 r.ż), potem przymiotników. Pod koniec trzeciego roku życia pojawia się odmiana zaimka osobowego. Dziecko zaczyna w mowie codziennej używać spójników. Buduje coraz dłuższe zdania. Mowa staje się zrozumiała dla postronnych słuchaczy. 

            OKRES SWOISTEJ MOWY DZIECIĘCEJ   od 3 do 7 roku życia  

Dziecko trzyletnie potrafi się porozumiewać z otoczeniem, mowa jego jest ukształtowana , ale nie pozbawiona błędów. Dziecko trzyletnie powinno już wymawiać wszystkie samogłoski ustne i nosowe, spółgłoski : p, b, m, f, w, ś, ź, ć, dź, ń, k, g, h, t, d, n, l, ł, j. Pojawiają się także głoski : s, z, c, dz. W mowie potocznej często dziecko zastępuje głoski dla niego trudne przez łatwiejsze odpowiedniki.

 U czterolatków nadal występują zniekształcenia, ale w nieco mniejszym stopniu. Dziecko używa wielu neologizmów językowych. Dziecko czteroletnie doskonali zdobyte umiejętności, zadaje bardzo dużo pytań, używa coraz bardziej złożonych zdań i potrafi opowiadać o wydarzeniach z niedalekiej przeszłości.

W sferze artykulacji:

· utrwalają się głoski  [s, z, c, dz ]

· głoski [sz, ż, cz, dż ] mogą być zastępowane przez [ s, z, c, dz ]

 · czasami pojawia się głoska r, choć jej brak nie powinien jeszcze niepokoić

· może pojawić się tzw. hiperpoprawność np. zamiast cukierek – czukierek.

 Dziecko pięcioletnie posługuje się pełnymi zdaniami , poprawnymi gramatycznie i zrozumiałymi dla otoczenia. Malec potrafi opowiadać długie historie i rozmawiać o swoich uczuciach. Umie definiować przedmioty za pomocą ich funkcji.

W sferze artykulacji:

· potrafi powtórzyć [sz, ż, cz, dż] choć w mowie potocznej może jeszcze pojawiać się substytucja

· głoska r często jest wymawiana lub zastępowana przez [l] np. rower- lowel

Dziecko sześcioletnie buduje zdania złożone, umie przytoczyć historyjkę składającą się z kilku części. Lubi żarty i gry słowne.

W sferze artykulacji:

· potrafi prawidłowo wypowiadać wszystkie głoski

· doskonali wymowę trudnych zbitek głoskowych

· doskonali różnicowanie głosek [ sz, ż,cz,dż] oraz [ s, z, c, dz]  np. cukiereczek, znaczek, córeczka.

 Ważne !

Każde dziecko jest inne i rozwija się we własnym tempie! Niewielkie opóźnienia w rozwoju mowy nie powinny być powodem do niepokoju. Opóźnienia w pojawianiu się poszczególnych stadiów rozwoju mowy nie powinny przekraczać sześciu miesięcy.

Wiele czynników zarówno wewnętrznych jak i zewnętrznych  wpływa na  ogólny rozwój dziecka. Część z nich ma duże znaczenie dla rozwoju mowy . Należą do nich między innymi :

1. Sprawność narządów artykulacyjnych – przygotowanie ich do aktu mowy
2. Psychiczna dojrzałość do mówienia – dojrzałość ośrodków mózgowych związanych z mówieniem ( z procesem syntezy i analizy)
3. Dobry wzór do naśladowania – należy dać dziecku prawidłowy wzór  w zakresie usprawniania i doskonalenia aparatu artykulacyjnego
4. Dajmy dziecku możliwość ćwiczenia mowy – reagujmy na gaworzenie niemowlęcia, prowokujmy je do wydawania nowych dźwięków , nagradzajmy za każdą udaną próbę . Dzieci , które maja problemy z porozumiewaniem się z otoczeniem stają się sfrustrowane, często tracą także motywację do nauki mowy.
5. Motywacja – pokażmy dziecku, że może zrealizować swoje potrzeby wykorzystując mowę, a nie krzyk, gest czy płacz. Zwiększy to jego motywację do uczenia się mowy
6. Ważnym czynnikiem jest stan zdrowia dziecka i jego poziom inteligencji
7. Środowisko , w którym dziecko przebywa – wiąże się to ze wzorami do naśladowania i motywacją do mówienia
8. Chęć komunikacji z otoczeniem i poziom stymulacji dziecka przez otoczenie
9. Model rodziny i metody wychowawcze – styl wychowania autorytarny działa wręcz hamująco na rozwój mowy  
10. Osobowość dziecka

Jeśli w odpowiednim czasie zapewnimy dziecku  dobre wzory do naśladowania, będziemy  korygować  pojawiające się błędy, a swoją postawą zwiększymy motywację dziecka do nauki mowy, istnieje duże prawdopodobieństwo ,że rozwój mowy będzie przebiegał prawidłowo .

U wszystkich dzieci proces uczenia się mowy przebiega w tych samych etapach, chociaż tempo rozwoju mowy, zasób słownictwa, poprawność użycia struktur gramatycznych  jest różna i charakterystyczna dla danego dziecka . Obserwujemy też różne okresy zastoju i nasilenia w trakcie tego procesu, kiedy brak jakichkolwiek postępów lub wręcz przeciwnie, dziecko bardzo szybko robi postępy. Etapy te związane są z ogólnym rozwojem dziecka, np. nauką chodzenia

Aby mowa dziecka rozwijała się poprawnie , w odpowiednim tempie, powinniśmy podjąć odpowiednie kroki w tym kierunku . Już od najmłodszych lat  otaczajmy dziecko„ kąpielą „ słowną : mówmy do niego podczas zabiegów pielęgnacyjnych , w kąpieli , w trakcie zabaw, spacerów. Opowiadajmy mu co widzimy , co robimy  , do czego służą przedmioty, które w danym momencie używamy. Przemawiajmy głosem spokojnym, stonowanym wymawiając wyrazy   powoli i wyraźnie. Aby dostarczać dziecku prawidłowych bodźców dźwiękowych dużo mu śpiewajmy, nućmy piosenki. Opowiadajmy  bajki, oglądajmy z dzieckiem książeczki nazywając zwierzęta , kolory, przedmioty ,które są na obrazkach. Rodzice powinni zwracać szczególną uwagę na swoją wymowę – muszą mówić poprawnie, ponieważ są oni dla dziecka wzorem do naśladowania . Nie mogą sobie pozwalać na niedbalstwo w wymowie , używanie różnych niepoprawnych lub zniekształconych form językowych . Nie powinni również zbytnio spieszczać mowy , używać dużej ilości zdrobnień . Dajmy dziecku  poprawny model językowy od najmłodszych lat.

Mimo szybkiego tempa życia starajmy się znaleźć czas na wysłuchanie naszego dziecka. Niech nam opowie co mu się przydarzyło w przedszkolu, jaką bajkę czytało, w co się bawiło. Nie okazujmy zniecierpliwienia lub obojętności dziecku, które chciałoby się z nami podzielić swoimi spostrzeżeniami, uczuciami, ponieważ  taka postawa może tylko prowadzić do zahamowania  rozwoju mowy.  

Jeżeli dziecko źle wymawia jakąś głoskę nie każmy powtarzać  mu błędnych  wyrazów, ponieważ będzie sobie ono  utrwalało złą wymowę. Dziecko niedostatecznie   różnicujące dźwięki mowy, nie przygotowane pod względem artykulacyjnym do wymawiania trudniejszych głosek, zmuszane do ich artykulacji będzie je tylko jeszcze bardziej zniekształcać, a „ćwiczenie” takiej wymowy utrwalają jedynie złe nawyki artykulacyjne i niepotrzebnie wydłużają terapię logopedyczną . Utrwalą się złe nawyki mowne , które trudne są do korekty i wydłużają one czas trwania terapii logopedycznej.

W przypadku dzieci leworęcznych, w okresie kształtowania się mowy niewskazane jest zmuszanie ich do pisania prawą ręką , ponieważ może to zaburzyć funkcjonowanie mechanizmu mowy co w konsekwencji doprowadza do  różnorodnych zaburzeń mowy. Należy przestrzegać dominacji strony u dzieci po konsultacji z psychologiem.

Ucząc dziecko nowych literek zwracajmy uwagę na  prawidłowe brzmienie głosek.  W ten sposób dostarczamy  im prawidłowych wzorców, np. wymawiajmy krótko „ t” bez elementu wokalicznego  „ –y”   (co w brzmieniu da nam  „ ty” ). Jeśli bowiem dziecko nauczy się złego głoskowania w przyszłości może mieć kłopoty z syntezą i analizą słuchową wyrazów , a to może prowadzić do trudności w nauce czytania i pisania . 

Zestawy ćwiczeń usprawniających narządy artykulacyjne, które powinny wykonywać nie tylko dzieci z wadami wymowy , ale także dzieci  będące w trakcie rozwoju mowy.

Ćwiczenia warg:

• Wymawianie na przemian „a” – „o” przy maksymalnym oddaleniu od siebie wargi górnej i dolnej.
• Oddalanie od siebie kącików ust, jak przy „i”.
• Zbliżanie do siebie kącików ust jak przy „u”.
• Parskanie ( wprawianie warg w drganie).
• Ssanie wargi górnej, a potem dolnej.
• Masaż warg zębami (górnymi dolnej wargi i odwrotnie).
• Dmuchanie na płomień świecy, na watkę lub piłkę pingpongową.
• Układanie ust, jak przy wymowie samogłosek ustnych, z wyraźną przesadną artykulacją warg, np. w kolejności: a-i-o-u-y, u-a-i-o-y, o-a-y-i-u, y-i-o-a-u. u-i-y-a-o.W następnej fazie łączymy samogłoski w pary: a-i, a-u, i-a, u-o, i-u, o-i, u-i, a-o.
• Wargi wysunąć do przodu, ściągnąć je (jak przy gwizdaniu) i przesuwać w kąciki ust: w prawo, w lewo, a następnie ruchy okrężne.

Ćwiczenia języka:

• „Głaskanie podniebienia” czubkiem języka, jama ustna szeroko otwarta.
• Dotykanie językiem do nosa, do brody, w stronę ucha lewego i prawego.
• Oblizywanie dolnej i górnej wargi.
• Wysuwanie języka na zewnątrz i cofanie w głąb jamy ustnej.
• Kląskanie.
• Dotykanie czubkiem języka na zmianę do górnych zębów, a następnie do górnej wargi przy maksymalnym opuszczeniu szczęki dolnej.
• Język wysunięty w kształcie grota wykonuje poziome ruchy wahadłowe od jednego do drugiego kącika ust.
• Wargi ściągnięte i zaokrąglone unoszą boki języka.
• Lekko wysunięty język opiera się na wardze dolnej i przyjmuje na przemian kształt „łopaty” i „grota”.
• Ruchy koliste języka w prawo i lewo na zewnątrz jamy ustnej.
• Oblizywanie zębów i zewnętrznej powierzchni dziąseł pod wargami. Szpara ustna zamknięta.

Ćwiczenia usprawniające podniebienie miękkie.

• Wywołanie ziewania przy nisko opuszczonej szczęce dolnej.
• Płukanie gardła ciepłą wodą.
• Chrapanie na wdechu i wydechu.
• Głębokie oddychanie przez usta przy zatkanym nosie i odwrotnie.
• Wymawianie połączeń- głosek tylnojęzykowych zwartych z samogłoskami np.: „ga, go, ge, gu, gi, gą, gę…” i to samo z głoską „k”.
• Wypowiadanie sylab: „ak, ok, uk, ek, yk, ik ąk, ęk, aga, ogo, ugu, eke, ygy, iki, ago, ęgę”.
• Nabranie powietrza nosem i zatrzymanie w jamie ustnej. Policzki nadęte. Początkowo nadymać policzki z zatkanym nosem, a następnie próbować połykać powietrze.

Ćwiczenia oddechowe

• Wdech nosem( usta zamknięte) i wydech ustami (chuchanie).
• Dmuchanie na ogień świecy.
• Dmuchanie na piłkę pingpongową.
• Dmuchanie na kulę z waty zaczepioną na nitce.
• Dmuchanie przez rurkę do szklanki z wodą.
• Dmuchanie na wiatraczek.
• Chłodzenie „gorącej zupy na talerzu”- dmuchanie ciągłym strumieniem.
• „Zdmuchiwanie mlecza” – długo, aż spadnie ostatnie nasionko.
• „Odtajanie zmarzniętej szyby”- chuchanie (długie).
• „Chuchanie na ręce, bo zmarzły”.
• Lokomotywa oddaje nadmiar pary: „fff” lub „szsz”.
• Wypuszczanie powietrza z balonika , piłki, dętki, (długie „sss”).
• Zabawa w pociąg. Lokomotywa sapie („pach, pach” lub „pf, pf”).Pociąg rusza („cz-cz-cz-cz”) na jednym wydechu.
• Naśladowanie głosów zwierząt np. „mmuu…, beee, kukurykuuu, ko-ko-ko, kwa-kwa, hau- hau.”
• Nadmuchiwanie balonika.
• Naśladowanie syreny- „eu, eu, eu”.
• Liczenie na jednym wydechu.
• Powtarzanie zdań na jednym wydechu (najpierw krótkie, potem coraz dłuższe).
• Powtarzanie zdań szeptem.
• Naśladowanie śmiechu różnych ludzi:

          -staruszki- „he-he-he”

          -kobiety – jasny -„ha-ha-ha”

          -mężczyzny- rubaszny- „ho-ho-ho”

          -dziewczynki- piskliwy, chichotliwy- „hi-hi-hi”.

• dmuchanie piórka.

Ćwiczenia onomatopeiczne –  z zastosowaniem wyrazów dźwiękonaśladowczych

• Bum, bum – bębenek
• Gęgęgę – gąska
• Drrryń, drrryń – telefon
• Bzzzzzz – leci pszczoła
• Gul, gul  – indor
• Beeee- baranek
• Meee- kózka
• Brrrr- jak zimno
• Wio wio koniku
• Grrrrr- warczy zły pies                                                                                                                                         
• Dźyn, dźyń – dzwoni dzwoneczek
• Łubudu – coś spadło
• Bim –bam-bom – bije zegar